ELEMENTY WYSTROJU I WYPOSAŻENIA
KOŚCIOŁA W NIEMODLINIE

KONSERWOWANE W LATACH 2019-2021

Ołtarz główny

Ołtarz powstawał w kilku etapach. Zasadnicza część wzniesiona została zapewne w ramach odnawiania kościoła po pożarze w 1640 r. jako wczesnobarokowa (3 ćwierć XVII w.), w XVIII w. był rozbudowywany i uzupełniany elementami późnobarokowymi (ok. 1730 r.) oraz późnorokokowymi (ok. 1790 r.), a w XIX i XX w. kilkakrotnie odnawiany.

Ołtarz główny

Przed konserwacją

Ołtarz główny

Po konserwacji

Ołtarz główny

Po konserwacji

Ołtarz wykonano z polichromowanego, partiami złoconego drewna, nadając mu architektoniczną, jednokondygnacjową konstrukcję z dwiema parami kolumn, które dźwigają belkowanie oraz znajdujące się wyżej zwieńczenie - z ażurową glorią promienistą Ducha Świętego, adorowanego przez anioły. Centrum ołtarza wypełnia obraz patronki kościoła - Najświętszej Maryi Panny Wniebowziętej, namalowany i umieszczony w ołtarzu w 1882 r. na miejscu wcześniejszego i nieznanego obrazu barokowego, zapewne o tej samej tematyce. Ponad obrazem aniołki unoszą kartusz z łacińskim napisem „EXALTATA EST SANCTA DEI GENITRIX!” (Wywyższona jest Święta Boża Rodzicielka!). Po bokach obrazu stoją dwie naturalnej wielkości barokowe figury Świętych Apostołów – Piotra i Pawła, wyrzeźbione w XVII w.

Wolno stojąca, murowana z kamienia i cegły (zapewne częściowo jeszcze średniowieczna) mensa ołtarzowa, ozdobiona jest bogato rzeźbionym drewnianym, neobarokowym antependium (z XIX w.). Na niej wznosi się okazałe, późnobarokowe tabernakulum, ozdobione kolumienkami i ornamentami, zwieńczone tronem eucharystycznym z rzeźbą Baranka Apokaliptycznego. Tabernakulum adorują klęczące z obu jego stron duże figury modlących się aniołów.

Późnobarokowe stopnie ołtarza wykonano z drewna dębowego i ozdobiono pięcioma intarsjowanymi gwiazdami (z drewna o różnych odcieniach).

Autor wczesnobarokowego ołtarza nie jest znany, ale stylistyka rzeźb wskazuje na jego związki ze środowiskiem artystycznym Wrocławia II połowy XVII w. Późnobarokowe elementy konstrukcji, ornamenty, a także rzeźby aniołów wykonane zostały w niemodlińskim warsztacie Michaela Kösslera. Późnorokokowe dodatki z kolei wiązać trzeba z opawsko-raciborskim warsztatem Johanna Friedla Starszego. Obraz Wniebowzięcia namalował późnoromantyczny malarz niemiecki Peter Joseph Molitor z Düsseldorfu na zamówienie hrabiego Friedricha II Praschmy, jego matki Joanny z Schaffgotschów i proboszcza niemodlińskiego Carla Ilgnera (o czym mówi mosiężna tabliczka fundacyjna przytwierdzona do ramy obrazu, z napisem w języku łacińskim).

Wczesnogotyckie malowidła ścienne

Powstały wkrótce po ukończeniu budowy kościoła na przełomie XIII i XIV oraz w początkach XIV wieku. Odkryte na ścianie wschodniej prezbiterium w trakcie prac konserwatorskich w latach 2013-2021.

Wczesnogotyckie malowidła ścienne

Kaplica południowa

Wczesnogotyckie malowidła ścienne

Kaplica północna

Wczesnogotyckie malowidła ścienne

Ołtarz główny

Wykonano je na najstarszej warstwie tynku. Zachowały przede wszystkim inskrypcje oraz rysunki i część barw malowideł figuralnych i ornamentalnych.

Para zacheuszków (czyli kręgów konsekracyjnych, związanych z ceremonią namaszczenia murów świątyni świętymi olejami podczas jej poświęcenia) z popiersiami Apostołów, być może św. Piotra i Pawła – rozmieszczona symetrycznie po bokach okna wschodniego (za dzisiejszym ołtarzem) na wysokości 2,6 m. Postacie trzymają w rękach banderole (wstęgi), na których pierwotnie wypisane były zapewne ich imiona lub wersety z Credo (Wierzę w Boga), które ich określały. Z liczby 12 kręgów, rozmieszczonych pierwotnie na ścianach świątyni, zachowały się prawdopodobnie jedynie te dwa. Wysokiej klasy artystycznej wizerunki są najstarszymi znanymi obecnie gotyckimi, figuralnymi malowidłami ściennymi na Śląsku.

Dwa koliste epitafia inskrypcyjne – z łacińskimi napisami obwiedzionymi ozdobną ramą, umieszczone symetrycznie względem okna wschodniego na wys. 3,30 m, o średnicy ok. 0,6 m. Wymalowano je dla uhonorowania osób najprawdopodobniej szczególnie zasłużonych przy budowie niemodlińskiego kościoła, które też zapewne zostały w nim pochowane.

Epitafium północne, w części uszkodzone, upamiętnia Zygharda, który zmarł niewiadomego roku w dzień św. Augustyna (28 sierpnia). W całości czytelne są słowa: HIC / SEPULS / SIEGHARD / […] / DIE AUGTI / NI (Tu pochowany jest Sieghard […] w dzień św. Augustyna), a poza tym widać kilka innych, pojedynczych liter. Prawdopodobnie upamiętnionym zmarłym w końcu XIII lub na początku XIVw. jest pierwszy znany kasztelan niemodliński, wymieniony w dokumentach księcia Bolka I Opolskiego z 1294 r.

Epitafium południowe upamiętnia Ekharda , proboszcza niemodlińskiego, zmarłego w idy wrześniowe (13 września) 1314 r. Zachowało się prawie bez uszkodzeń, a napis czytelny jest w całości: ANO D / MCCCX / IIII YDVS / SEPTEMB'S / OB[I]IT / HEC / HARDVS / PLEBA / NVS (Roku Pańskiego 1314 w idy wrześniowe zmarł Hechardus pleban). Upamiętnionym zmarłym jest pierwszy znany z dokumentów z 1290 oraz 1306 r. proboszcz niemodliński, a zarazem kanonik opolski. Jego osobie poświęcony jest również napis (inny rodzaj epitafium inskrypcyjnego), wymalowany na ścianie tuż obok.

Epitafium w formie rymowanego czterowierszowego napisu – łacińska inskrypcja (o wymiarach ok. 0,5 m / ok. 1 m, wymalowana na lewo od epitafium kolistego Ekharda, na tej samej co ono wysokości i w tym samym mniej więcej czasie) zapisana została z wieloma skrótami i zrostami liter, z użyciem rebusu arytmetycznego do określenia daty, po ich rozwinięciu brzmi:

Non [scriptum] frustra, nam post Christum tria lustra
Trecentum mille minus [I] anno tunc obit ille
Hechart protector huius templi quoque rector
Ydus Septembris facit Christus suis [...] membris

W tłumaczeniu:

Nie daremny to zapis, bo po Chrystusie w trzy pięciolecia,
trzysta [i] tysiąc odjąć [jeden] rok zmarł tutaj ów
Ekhart protektor tego kościoła, jak również jego rektor;
w idy wrześniowe czyni go Chrystus członkiem swoich [zbawionych].

Ten wyszukany w swej formie wiersz jest najstarszym znanym, zachowanym zabytkiem poezji na Górnym Śląsku. Wszystkie trzy odkryte epitafia należą do najstarszych, znanych tego typu, upamiętnień w Polsce.

Para ołtarzy bocznych w nawie
(Nawiedzenia oraz Krzyża świętego)

Dwa ołtarze rokokowo-klasycystyczne wzniesione zostały przy ścianie tęczowej ok. 1790 r. – na miejscu ołtarzy starszych (jeszcze gotyckich lub barokowych), które poświęcone były najpewniej Krzyżowi Św. i – zapewne - Maryi).

Ołtarz Nawiedzenia przed konserwacją

Ołtarz Nawiedzenia po konserwacji

Ołtarz Krzyża św. przed konserwacją

Ołtarz Krzyża św. po konserwacji

Oba ołtarze wymurowano z cegły, wykończono w barwionym i częściowo złoconym stiuku oraz ozdobiono złoconymi, drewnianymi ornamentami.

Ołtarze to konstrukcje jednokondygnacyjne. Po bokach okazałych, płaskorzeźbionych w stiuku, przedstawień scen ewangelicznych, które znajdują się w centrum ołtarzy, rozmieszczono pary kompozytowych kolumn. Tematem płaskorzeźby w ołtarzu północnym jest Nawiedzenie św. Elżbiety przez Najświętszą Maryję Pannę (w drzwiach domu, obok Elżbiety, widnieje także postać jej męża św. Zachariasza). W ołtarzu południowym ukazano Śmierć Jezusa Chrystusa na Krzyżu (której towarzyszy moment zaćmienia słońca i zapadających nad Jerozolimą ciemności). Każdemu z wyobrażeń towarzyszy stojąca po bokach para pełnoplastycznych, tematycznie powiązanych figur. W ołtarzu Nawiedzenia są to rodzice Najświętszej Maryi Panny – św. Anna i św. Joachim. W ołtarzu Krzyża Św. – propagatorzy Jego kultu: św. Helena i jej syn, cesarz Konstantyn Wielki.

Ornamenty w zwieńczeniach obu ołtarzy, z gloriami promienistymi i główkami anielskimi, odnoszą się do wezwań ołtarzy. Zwieńczenie ołtarza Nawiedzenia zdobi imię Maryi oraz Jej symbole (półksiężyc i wieniec różany). W zwieńczeniu ołtarza Krzyża Św. odnajdujemy skrót imienia Jezus (IHS) z krzyżykiem i Sercem Jezusowym, a także koronę cierniową.

Obydwa ołtarze wykonał wspomniany już wyżej Johann Friedl Starszy, działający pod koniec XVIII w. w Opawie i Raciborzu.

Ambona

Ambona jest późnobarokowa z ok. 1730 r., z neostylowymi przekształceniami dokonanymi w II połowie XIX w.

Przed konserwacją

Po konserwacji

Wykonano ją ok. 1730 r. z drewna malowanego i częściowo złoconego i podwieszono po północnej stronie łuku tęczowego. Kosz ambony i parapet schodów zdobią ornamenty akantowo-wstęgowe, a także ozdobna szyszka, podwieszona u dołu kosza. Baldachim o dynamicznej, falistej, miejscami wyostrzonej linii gzymsu, zwieńczony został wolutami z barokowymi główkami anielskimi i wtórnym neogotyckim krzyżem (XIX w.). W podniebiu baldachimu umieszczona jest rzeźba Ducha Św. w glorii promienistej. Na zaplecku ambony zawieszono wtórnie neobarokowy krzyż z niepolichromowanego drewna (XX w.).

Zasadnicza forma ambony oraz dekoracje, charakterystyczne dla twórczości Michaela Kösslera, wskazują na niego, jako na autora projektu i kierującego warsztatem, w którym ją wykonano.

Ołtarz Świetej Anny w Kaplicy Południowej

Późnobarokowy Ołtarz Św. Anny powstał ok. 1730 r. W XIX i XX wieku poddawany był renowacjom i częściowym przekształceniom.

Przed konserwacją

Po konserwacji

Po konserwacji

Ołtarz wykonany został z drewna polichromowanego i partiami złoconego. Główny obraz z ikonograficznie unikalnym przedstawieniem św. Anny Samotrzeć (a więc w towarzystwie Dzieciątka Jezus i Najświętszej Maryi Panny), jako Pośredniczki i Szafarki Bożych Łask, otacza rzeźbiona bujna wić akantowa. Obejmuje ona również umieszczony wyżej owalny obraz św. Apolonii z Aleksandrii. Po bokach ołtarza umieszczono wykonane nieco później (ok. 1740 r.) wczesnorokokowe rzeźby: św. Karola Boromeusza oraz św. Franciszka z Asyżu. Antependium mensy ołtarza z monogramem Imienia Jezus (IHS) wykonano w II połowie XIX w.

Autorem projektu i wykonawcą nastawy ołtarzowej jest Michael Kössler. Figury świętych wyszły spod dłuta rzeźbiarza młodszej generacji, być może jego ucznia. Współczesne ołtarzowi późnobarokowe obrazy namalował zapewne artysta górnośląski lub morawski.

Freski w Kaplicy Południowej

Ściany i sklepienia kaplicy św. Anny około 1730 r. pokryto późnobarokowymi freskami. Odkryto je spod późniejszych przemalowań w latach 2010-2011 (J. Dudała) i w 2019 r. (W. Szczurek). Zachowane w mniejszych lub większych fragmentach zostały one w latach 2019-2020 odnowione, partiami zrekonstruowane i uzupełnione.

Malowidła stanowiły iluzjonistyczne tło i dopełnienie tematyczne oraz kompozycyjne ołtarza kaplicy. Wśród elementów wyobrażonej perspektywicznie architektury (z kolumnami, gzymsami, oknami, balustradami) umieszczono też dwie większych rozmiarów sceny figuralne. Na ścianie zachodniej są to „Zaślubiny Najświętszej Marii Panny i św. Józefa” w obecności św. Anny i św. Joachima (klęczącymi u dołu kompozycji). Na ścianie północnej, ponad arkadą wejściową, widnieje wizerunek „Św. Anny Samotrzeć” (św. Anny w towarzystwie Maryi i Dzieciątka Jezus), a ponad nim wypisane wezwania z litanii do św. Anny. Po bokach ołtarza i w arkadzie wejściowej rozmieszczone są przedstawienia adorujących aniołów.

Autora malowideł, opartych na wzorach włoskiego malarza i architekta Andrei del Pozzo, szukać trzeba w kręgu malarzy morawskich (lub pozostających pod ich wpływem malarzy śląskich).

Ołtarz Matki Boskiej Częstochowskiej w Kaplicy Północnej

Barokowy ołtarz ufundowany został dla kościoła w Ząbkowicach w 1698 r., tam remontowany był w 1799 i 1847 r., około 1870 r. sprowadzony do kościoła w Niemodlinie, gdzie poddany prawdopodobnie został renowacji oraz na nowo konsekrowany 18 października 1870 r. przez sufragana wrocławskiego, biskupa Adriana Włodarskiego, o czym informuje zachowany dokument konsekracyjny.

Przed konserwacją

Po konserwacji

Po konserwacji

Po konserwacji

Ołtarz wykonany został z polichromowanego i częściowo złoconego drewna, jako jednokondygnacyjny, z architekturą kolumnową i akantowymi ornamentami; zwieńczony krzyżem i rzeźbami aniołków. Dekoracja ołtarza była kilkakrotnie uzupełniana. W jego centrum umieszczono ok. 1945-1950 r. wtórnie (to znaczy na miejscu wcześniejszego obrazu lub rzeźby) kopię wizerunku Madonny Jasnogórskiej, wyobrażonej w sukience z ok. 1900 r. Według inskrypcji, odkrytej na predelli w trakcie ostatniej konserwacji, ołtarz pierwotnie poświęcony był Matce Boskiej Bolesnej, a jego fundatorem był syndyk Księstwa Ziębickiego Franz Dominicus von Schellenberg, zaś fundatorami pierwszej i drugiej renowacji – mieszczanie ząbkowiccy: Franz Heinrich Andermann oraz jego syn Joseph.

Płaskorzeźbione antependium mensy ołtarza powstało ok. 1870 r. Zdobi je dekoracja roślinna oraz inicjał imienia Maryi z krzyżem i z przebitym przez miecz boleści gorejącym Jej Sercem. Najprawdopodobniej więc także w Niemodlinie utrzymano wcześniejszą dedykację ołtarza Matce Bożej Bolesnej. Po 1945 r. nawiązano zaś do dawnej w Niemodlinie tradycji kultu Matki Boskiej Częstochowskiej. Świadczy o nim dokument wizytacji biskupiej z 1687 r., który wymienia, istniejący w tutejszym kościele, ołtarz Madonny Jasnogórskiej.

Wykonany przez dolnośląski warsztat snycerski, być może czynny w Ząbkowicach, i tam też, przed przeniesieniem do Niemodlina, dwukrotnie remontowany.

Freski w Kaplicy Północnej

Ściany i sklepienia tejże kaplicy (podobnie jak kaplicy św. Anny) około 1730 r. pokryto późnobarokowymi freskami. Odkryto je spod przemalowań w latach 2010-2011 (J. Dudała) i w 2020 r. (W. Szczurek). Zachowane w mniejszych lub większych fragmentach zostały w latach 2020-2021 odnowione, partiami zrekonstruowane i uzupełnione. Odkryto tutaj również (na ścianie północnej po bokach okna) ślady nieco wcześniejszej polichromii barokowej (z końca XVII lub początku XVIII w.).

Malowidła stanowiły iluzjonistyczne tło i dopełnienie kompozycyjne ołtarza kaplicy (którego dokładnej formy, a także wezwania, nie znamy). Wśród elementów wyobrażonej perspektywicznie architektury (z kopułą na sklepieniu, i „rzeźbionymi w kamieniu” antykizującymi postaciami męskimi w wieńcach laurowych) umieszczono sceny dziejów Męczeństwa św. Jana Nepomucena. Na ścianie zachodniej są to: „Spowiedź królowej czeskiej Joanny Bawarskiej przed św. Janem Nepomucenem” oraz „Przesłuchanie św. Jana Nepomucena przez króla czeskiego Wacława IV”. Na ścianie wschodniej, ponad ołtarzem: „Zrzucenie św. Jana Nepomucena z Mostu Praskiego do Wełtawy” i „Wypłynięcie ciała św. Jana Nepomucena przy brzegu rzeki”, a pomiędzy nimi, ponad ołtarzem, wyobrażenie Trójcy Św. w otoczeniu aniołów prezentujących atrybuty świętego męczennika (koronę i kielich). Po południowej stronie ołtarza zachował się anioł (prawdopodobnie pierwotnie jeden z czterech), prezentujący kartusz z wizerunkiem i symbolem św. Jana Ewangelisty. W arkadzie wejściowej umieszczono przedstawienia aniołków, adorujących relikwiarz św. Jana Nepomucena z katedry w Pradze.

Śladem wcześniejszej, barokowej (z końca XVII lub początku XVIII w.) dekoracji ścian tejże kaplicy są emblematy (to jest symboliczne obrazy z komentarzem słownym), które zachowały się na ścianie północnej po bokach i w ościeżach okna.

Kwestia autorstwa fresków z ok. 1730 r. przedstawia się podobnie jak w przypadku kaplicy św. Anny. Wykonał je ten sam warsztat (morawski lub śląski) przy wykorzystaniu wzorników kompozycyjnych Andrei del Pozzo. Malowidła powstały z pewnością w związku z kanonizacją Jana Nepomucena, która odbyła się w Rzymie w 1729 r.

opracował
Jacek Witkowski
(Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Wrocławskiego)

Transkrypcja i tłumaczenie wierszowanego epitafium proboszcza Ekharda:
Wojciech Mrozowicz (Instytut Historii Uniwersytetu Wrocławskiego) oraz Jacek Witkowski.

Skip to content